نقش نگاه در ارتباطات ميان فردی
دکتر عبدالله ذاکر*

من ندانم به نگاه تو چه رازی است نهان؟
که من آن راز توان ديدن و گفتن نتوان

در زندگی روزانه، در مراودات اداری، در کوچه و خيابان و در تفريح و فراغت، ما لحظه ای از نگاه کردن غافل نيستيم. در حالی که مشغول قدم زدن هستيد، چشمانتان متوجه اطراف است. در حالی که از عرض خيابان می گذريد، اشياء و انسان هايی را با نگاه خود برانداز می کنيد. وقتی به تماشا و بازديد از نمايشگاه نقاشی و عکاسی می رويد تابلويی نظر شما را جلب می کند و تحت تاثير آن تابلو قرار می گيريد و مردمک چشم شما به آن شیء مورد نظر خيره می گردد. به عبارتی آن تابلو چشم تان را می گيرد. هنگامی که با همسرتان به خيابان می رويد، اگر شما اهل علم دانش باشيد، همه نگاه شما متوجه کتابفروشی و کتاب است و اگر همسرتان زن خانه دار و تجملی باشد، ناخودآگاه همه نگاه وی متوجه ظروف کريستال و اشياء قيمتی خواهد بود. شما شايد بارها با عبارت سحنان زيادی در مورد نگاه کردن مواجه شديد: فلانی آدم چشم تنگی است. او نگاه نافذی دارد. از نگاه او شرم می بارد. چه نگاه معصومانه ای داردو من هيچوقت نمی خواهم به چشمان او نگاه کنم. مرد حسابی چرا حرف آخر را اول می زنی و ملاحظه نمی کنی؟ نمی خواهی چشمت به چشم او بيفتد؟ ... اين ها عباراتی است که ما بسيار از آن استفاده می کنيم. بسياری از افراد در ارتباطات چهره به چهره و رو در رو از نگاه کردن به چشم های طرف مقابل می پرهيزند. نوع نگاه در فرهنگ های مختلف متفاوت می باشد. برعکس برخی از افراد چنان به يک ديگر خيره می شوند که اعتراض طرف مقابل را برمی انگيزد.
در ارتباطات نگاه کردن نوعی سخن گفتن است که کمتر با تحريف و دروغ آميخته است. دو نفر زوج جوان که قصد زندگی مشترک را دارند، ابتدا از طريق نگاه عاشقانه و تماس چشمی با يکديگر ارتباط برقرار می کنند.
امرسون نقاش و شاعر غربی معتقد بود چشم های انسان به اندازه کافی گويا است با اين تفاوت که سخن گفتن با نگاه نيازی به فرهنگ لغت ندارد. ليکن در سراسر جهان فهميده می شود.
معمولا در ميان مردم مطرح است کسانی که هنگام صحبت کردن با ما يا شنيدن سخنانمان به ما نگاه نمی کنند، سعی دارند مطلبی را پنهان کنند. زيرا در نگاه رو در رو چشم ها دروغ نمی گويند. بنا بر اعتقاد روانشناسان در مراودات و گفتگوهای دو طرفه بين 30 تا 60 درصد افراد به چشم های يکديگر نگاه کنند و اگر افرادی بيش از زمان مورد نظر به چشم های يکديگر نگاه کنند، علاقه وافر و عشق سرشار به يکديگر را نشان می دهد. البته در فرهنگ ها و رسوم مختلف استثناهايی وجود داردو در برخی از فرهنگ ها، رعيت و زيردستان نگاه مستقيم به چشم ارباب يا رئيس را عيب و بی حرمتی می دانند و موقع صحبت سر را خم کرده و به زمين نگاه می کنند. معمولا در مصاحبه ها و بازجويی ها و يا عبور از گمرک با اين که شما ورقه اظهارنامه را پر کرده ايد، شخص مصاحبه کننده و يا مامور با نگاه به چشمان شما از شما سوالاتی می کند تا مطمئن شود که شما راست گفته ايد يا خير؟
مجلس سخنرانی يا وعظی را در نظر بگيريد. با اين که شما صدای سحنران يا واعظ را می شنويدف اما تلاش می کنيد چهره سخنران يا واعظ را ببينيد. يا واعظ و سخنران نيز معمولا در يک سطح بالاتر از مردم و مخاطبان قرار می گيرد تا نسبت به جمعيت حاضر در پای صحبت اشراف داشته باشد. در ارتباطات بصری اين ناشی از تاثير نگاه نافذ بر مخاطب است. چون ارتباطات بصری از نگاه و نظر به وسيله چشم ايجاد می شود و باعث تحول روحی و روانی در فرد می گردد. به قول باباطاهر: هر آنچه ديده بيند دل کند ياد.
يا فردوسی شاعر حماسه سرای ايران از خرد به عنوان چشم جان ياد می کند و می گويد:
خرد چشم جان است چون بنگری
تو بی چشم شادان جهان نسپری
آنچه مسلم است اين نکته است که چشم و تماس چشمی و نگاه در اکثر فرهنگ ما از اهميت خاصی برخوردار است و يکی از ارزرشمندترين منابع اطلاعاتی و ارتباطی است. يکی از کارشناسان ارتباطات بين المللی به نام " هس " می نويسد که: « فروشندگان سنگ ها و جواهرات قيمتی چينی دقيقا به چشم های مشتريان احتمالی می نگريستند و لحظه ای از چشمان آنان چشم برنمی داشتند. زيرا به تجربه دريافته بودند که وقتی سنگی نظر آنان را جلب می کند، مردمک چشم آنها گشوده تر شده و حالت ويژه ای به خود می گيرد. » همين وضع را " هس " در مطالعه کار شعبده بازان و تردستها مشاهده کرده است. او دريافته است که آنان به چشم های تماشاگران خود به دقت خيره می شوند و کارت های بازی را به آنان نشان می دهند. کارت مورد نظر باعث گشودگی بيشتر مردمک تماشاچی می شود. محققان ارتباطات می گويند: در ميان رسانه های غيرکلامی تماس چشمی کمترين دروغ را می گويند.

-----------------------------------------------------
* دکتر عبدالله ذاکر استاد ارتباطات دانشگاههای تهران و مازندران که در حال حاضر مسووليت روابط عمومی وزارت کار و امور اجتماعی را نيز برعهده دارد.