اصول و نحوه انتخاب و استفاده از عینک‌های آفتابی


عینک آفتابی به عینکی اطلاق می‌شود که اولاً زیادی نور خورشید را جذب نماید و میزان مناسبی از نور را به چشم برساند و ثانیاً اشعه مضر نور خورشید و به ویژه اشعه فرابنفش (UV) را به طور کامل جذب کند.
با توجه به شدت اشعه آفتاب در کشور ما و گزارش‌های متعددی که در مورد زیان اشعه فرابنفش منتشر شده، مقوله استفاده از عینک‌های آفتابی اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است.
انتخاب عینک‌های آفتابی اغلب بر مبنای در دسترس بودن، وضعیت ظاهری عینک و قیمت آن، بدون در نظر گرفتن ویژگی‌های فنی و نحوه ساخت و نیاز موارد خاص انجام می‌گیرد. تداوم این روند و عدم توجه به ویژگی‌های ضروری عینک و نیز عدم استفاده از عینک‌های آفتابی، بر حسب مورد، می‌تواند تبعاتی از قبیل خیرگی چشم، کاهش حدت بینایی، کاهش حساسیت به کنتراست و احتمالاً ایجاد کاتاراکت و بیماری سنی شبکیه را به دنبال داشته باشد.
با توجه به مراتب فوق به نظر می‌رسد ارایه یک مقاله علمی در مورد اصول و نحوه انتخاب و استفاده از عینک‌های آفتابی ضرورت داشته باشد که این مقاله به همین منظور تألیف و تنظیم شده است.
ویژگی های عینک های آفتابی از نظر نور مریی خورشید
عینک‌های آفتابی معمولی (استاندارد) معمولاً 15 تا 25 درصد از نور را از خود عبور می‌دهند و این میزان برای اکثر فعالیت‌های روزمره کافی است. در سایه، میزان نوری که با این عینک‌ها به چشم می‌رسد حدود cd/m2 60 است که برای دیدن، هنوز هم کافی است. البته برای فعالیت‌های خاصی که در محیط‌های بسیار پرنور انجام می‌شوند، عینک‌های تیره‌تری لازم است. این فعالیت‌ها شامل ورزش‌های زمستانی مانند اسکی و کوه‌نوردی در برف به ویژه در ارتفاعات زیاد، پرواز در ارتفاع بالاتر از ابرها و فعالیت‌هایی که در نور شدید آفتاب تابستان در ساعات طولانی انجام می‌شود، می‌باشند. برای این گونه محیط‌ها عینک‌هایی لازمند که فقط 12-8 درصد نور را از خود عبور می‌دهند و گاهی نیز از عینک‌هایی که 3 تا 5 درصد نور را از خود عبور می‌دهند استفاده می‌شود. این عینک‌ها بسیار تیره‌اند و برای رانندگی مناسب نیستند چون در نقاط سایه در جاده و کنار جاده و در داخل تونل‌ها اجازه دید کافی به راننده نمی‌دهند.
از نظر رنگ عینک‌های آفتابی، بهترین رنگ خاکستری است که رنگ اشیا و محیط اطراف را تغییر نمی‌دهد و با وجود کم‌کردن نور، رنگ محیط را برای استفاده‌کننده عوض نمی‌کند. عینک‌های آفتابی قهوه‌ای رنگ و سبز رنگ نیز استفاده می‌شوند. عینک‌های قهوه‌ای، نور آبی آسمان را کاهش و حساسیت به کنتراست را افزایش می‌دهند که برای رانندگی طولانی، مطلوب است. برای مبتلایان به نقص دید رنگ قرمز نیز، این عینک‌ها دید بهتری ایجاد می‌نمایند.
البته مبتلایان به نقص دید رنگ سبز و آبی، دیدشان با این عینک‌ها کمتر می‌شود. مبتلایان به نقص دید رنگ، روی انتخاب رنگ عینک آفتابی بهتر است با چشم پزشک مشورت نمایند. عینک‌های سبز رنگ، دیدن نور چراغ قرمز و زرد در تقاطع‌ها را کم می‌کنند و از این نظر مناسب نیستند. به طور کلی بهترین رنگ برای عینک‌های آفتابی در وهله اول خاکستری و پس از آن قهوه‌ای است.
اشعه فرابنفش و تأثیر آن بر چشم
نور آفتاب علاوه بر اشعه قابل رویت دارای اشعه نامریی نیز می باشد که اگر چه دیده نمی‌شوند ولی تأثیرات مهمی روی چشم دارد. این اشعه شامل نور فرابنفش و مادون قرمز می‌باشد. طول موج نور مریی بین 380 تا 780 نانومتر است و طول موج کمتر از آن، فرابنفش نامیده می‌شود. طول موج اشعه فرابنفش A، شامل طول موج 380-315 ؛ فرابنفش B، بین 315-290 و فرابنفش C، طول موج کمتر از 290 نانومتر می‌باشد. کوتاه‌ترین طول موج‌های فرابنفش (UVC) توسط اتم‌ها و مولکول‌های نیتروژن و اکسیژن و ازون جذب می‌شود و به همین دلیل در سطح زمین وجود ندارد ولی با وسایل مصنوعی مانند اشعه جوشکاری و امثال آن تولید می‌شود. اشعه فرابنفشی که به طور طبیعی به سطح زمین می‌رسد از نوع UVA و UVB می باشد. قرنیه چشم انسان طول موج کمتر از 300 را به طور کامل جذب می‌نماید ولی طول موج بالاتر از این طول موج یعنی قسمتی از طیف UVB و طول موج‌های بیشتر را به خوبی انتقال می‌دهد. اشعه جذب‌شونده چنانچه شدت کافی داشته باشد می‌تواند باعث آسیب قرنیه شود. اشعه UV پرانرژی‌ترین قسمت طیف نوری خورشید است که به سطح زمین می‌رسد و توسط مولکول‌های هوا پخش می‌شود و بنابراین در روزهای آفتابی در سطح زمین به وفور موجود است. همچنین اشعه فرابنفش (UVB)B به شدت توسط برف منعکس می‌شود. سوختگی قرنیه با این این اشعه با نام‌های مختلفی از قبیل برف‌کوری (snowblindness)، کراتیت نوری (photokeratitis)، (actinic keratitis) و غیره نامیده می‌شود. سوختگی قرنیه با اشعه؛ درد، ترس از نور، اشک‌ریزش و احساس وجود جسم خارجی در چشم ایجاد می‌‌نماید. این علایم 6 تا 12 ساعت بعد از تابیدن اشعه به چشم ظاهر می‌‌شوند. پوست پلک‌ها و صورت نیز قرمز می‌گردد. این علایم، ظرف 48 ساعت بهبود می‌یابند. سوختگی قرنیه در اثر انعکاس اشعه از سطح زمین، آب و آسفالت؛ کمتر از سطح برف پیش می‌آید چون این سطوح باعث انعکاس شدید اشعه نمی‌شوند. اشعه موجود در فضا نیز تا حدی توسط ابرو، مژه‌ها و پلک‌ها گرفته‌ می‌شود.
بنابراین کسانی که در آفتاب بخوابند و به آسمان نگاه کنند به شدت در معرض سوختگی با اشعه UVB قرار می‌گیرند. از این رو کسانی که حمام آفتاب می‌گیرند لازم است از عینک‌های آفتابی استفاده نمایند. استفاده از عینک‌های آفتابی جاذب اشعه UVB برای کوهنوردان در برف و اسکی‌بازان و کسانی که در سواحل آفتابی استراحت می‌کنند الزامی و برای سایر فعالیت‌ها در محیط‌های آفتابی مورد توصیه اکید می‌باشد. کسانی که بدون عینک محافظ، به اشعه جوشکاری نگاه می‌کنند توسط اشعه فرابنفش A، B و C که از جوشکاری ساطع می‌شوند در معرض آسیب چشمی قرار می‌گیرند و علایم آنان مانند علایمی که در بالا ذکر شد البته با شدت بیشتر می‌باشد. تحقیقات علمی نشان داده‌اند که در ایجاد ناخنک، برجستگی‌های ملتحمه نزدیک قرنیه (pinguecula) و کراتوپاتی آب و هوای خشک (climatic dystrophy)، تماس طولانی با اشعه فرابنفش، نقش مهمی دارد.
عدسی چشم اشعه زیر 400 نانومتر را جذب می‌کند و بالاتر از آن را از خود عبور می‌دهد. بنابراین مقداری از اشعه فرابنفش که توسط قرنیه جذب نشده و عبور داده می‌شود، یعنی بین 300 تا 380 نانومتر، توسط عدسی جذب می‌گردد و به این طریق، عدسی به عنوان فیلتر اشعه UV عمل می‌نماید و مانع از رسیدن این اشعه به شبکیه می‌شود. اشعه‌ای که توسط عدسی جذب می‌شود ممکن است در ایجاد آب مروارید (کدورت عدسی چشم) نقش داشته باشد. در تحقیقات بر روی حیوانات، وجود اشعه UVB در محیط باعث آب مروارید شد ولی UVA تأثیری در این امر نداشته است. البته باز هم ممکن است تماس طولانی عدسی با اشعه UVA چنین اثری را ایجاد نماید.
در سال‌های اخیر کاهش لایه ازون توسط کلروفلوروکربن‌ها باعث عبور بیش‌تر طول موج 340-288 نانومتر شده و میزان آن در سطح زمین افزایش یافته است و حتی طول موج کمتر از 288 نانومتر نیز ممکن است به سطح زمین برسد. این اشعه UV با طول موج کوتاه، به شدت بر روی عدسی چشم، زیان‌بخش است و بنابراین ممکن است به علت عبور میزان کم ولی مداوم آن از قرنیه، شیوع آب مروارید (کاتاراکت) در آینده به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش یابد.
پس از عمل آب مروارید که در آن عدسی از چشم خارج می‌شود، مقدار زیادی از اشعه UVA و UVB به شبکیه چشم می‌رسند. این که بعضی بیماران مدتی پس از عمل کلاً شکایت از قرمز دیدن اشیا می‌کنند ممکن است مربوط به این امر باشد زیرا حساسیت سلول‌های مخروطی (cone) آبی پس از مدتی کاهش می‌یابد. رسیدن اشعه UV به شبکیه ممکن است باعث ایجاد ورم سیستویید ماکولا و نیز بیماری سنی شبکیه گردد. اشعه UV تا 365 نانومتر و حتی کمتر از آن، پس از عمل کاتاراکت به شبکیه می‌رسند و احساس بنفش دیدن به بیمار می‌دهند. این اشعه از آنجا که ضریب انکسار آن با نور مریی کاملاً متفاوت است، تصویری مبهم ایجاد می‌کند و باعث کاهش کنتراست تصویر می‌شود. حتماً لازم است که لنزهای داخل چشمی (IOL) از نوعی باشند که اشعه UV را جذب نمایند و بیمارانی که فاقد این لنزها هستند باید از عینک‌های طبی، لنزهای تماسی و یا عینک‌های آفتابی استفاده نمایند که کاملاً جاذب این نوع اشعه باشند.
حتی میزان کمی از اشعه UV که در چشم‌های عمل‌نشده به شبکیه می‌رسد ممکن است باعث آسیب شبکیه شود. Yannuzzi و همکاران چهار مورد سوختگی خورشیدی را گزارش داده‌اند که در کسانی که حمام آفتاب می‌گرفته‌اند ایجاد شده است. همگی این بیماران در مدت دو روزی که در سال 1986 در نواحی شمال شرقی ایالات متحده، لایه ازن کاهش یافت، مشغول آفتاب گرفتن بوده‌اند. به نظر این محققان، علت رتینوپاتی، افزایش میزان اشعه UV در آن دو روز بوده است. بعضی از داروها حساسیت چشم و پوست را نسبت به آثار UV بیشتر می‌نمایند که معروف‌ترین آنها سورالن‌ها هستند.
این داروها برای درمان‌های پوستی به کار می‌روند و اگر در زمان استفاده از آنها، بیمار در معرض اشعه آفتاب شدید قرار گیرد، ممکن است مبتلا به آب مروارید شود.
داروهایی که حساسیت کمتری نسبت به نور ایجاد می‌نمایند شامل تتراسیکلین‌ها، سولفونامیدها، فنوتیازین‌ها، سولفونیل اوره، آلوپورینول و بعضی از داروهای خوراکی ضد بارداری می‌باشند.
اشعه مادون قرمز نیز در نور‌آفتاب وجود دارد‍، این اشعه دارای انرژی کمتری نسبت به فرابنفش می‌باشد و در زندگی معمولی، ضرری برای چشم ندارد. در بعضی از محیط‌های صنعتی این اشعه تولید می‌شود که در چنین شرایطی نیاز به عینک‌های مخصوص وجود دارد.
در ساخت عینک‌های آفتابی، جنس شیشه اهمیت فراوان دارد. ماده پلی کربنات، اشعه UV را به طور کامل جذب می‌کند. پلاستیک CR-39 نیز چنانچه با رنگ مخصوص رنگ شده باشد همین اثر را دارد ولی بدون این ماده رنگی، اشعه بین 350 تا 380 نانومتر را جذب نمی‌نماید. شیشه عادی به هیچ وجه جاذب اشعه UV محسوب نمی‌گردد.
عینک‌ها آفتابی و جذب اشعه فرابنفش
عینک‌های آفتابی معمولی (رنگ خاکستری- قهوه‌ای و سبز) که معمولاً از شیشه (crown glass)، که با رنگ مخصوص رنگ شده و یا از پلاستیک CR-39 ساخته می‌شوند، 85 درصد اشعه فرابنفش را جذب می‌نماید و برای استفاده معمولی کافی هستند. البته در بعضی شرایط، این مقدار جذب اشعه کافی نیست و جذب کامل لازم است. برای مثال در کسانی که در نزدیکی خط استوا که در آن اشعه خورشید عمود و شدید است و نیز کسانی که در ارتفاعات بالا زندگی می‌کنند و همچنین بیمارانی که در عمل آب مروارید، لنز داخل چشمی غیرجاذب UV برایشان کار گذاشته شده باشد، نیاز به عینک‌های آفتابی بهتری دارند که تقریباً همه اشعه UV را جذب نماید. شیشه این عینک‌ها از ماده پلی کربنات و یا CR-39 که رنگ خاصی به‌ آن زده شده باشد، ساخته می‌شود. پلی‌کربنات در مقابل ضربه نیز شدیداً مقاوم است و به طور کلی بهترین ماده برای ساخت عینک‌های آفتابی محسوب می‌گردد.
متأسفانه انواع بسیاری از عینک‌های آفتابی در بازار عرضه می‌شوند که شناسایی کیفیت و میزان جذب اشعه آنها برای افراد عادی دشوار است. برای شناسایی کیفیت شیشه عینک می‌توان از روی جنس آن و منحنی جذب اشعه که در بروشور عینک ذکر می‌شود، قضاوت کرد. البته چنانچه پزشک نوع خاص عینک و کارخانه سازنده را مشخص نماید، تکلیف بیمار مشخص‌تر خواهد بود.
اشعه‌ای که از دور قاب عینک به چشم می‌رسد نیز می‌تواند مضر باشد. بهتر است عینک‌های آفتابی دارای قاب بزرگ باشند و شیشه نزدیک به چشم قرار گیرد. وجود محافظ جانبی در قاب عینک‌ها نیز امتیاز بزرگی محسوب می‌شود. اشخاصی که از عینک‌های طبی استفاده می‌نمایند برای محافظت از اشعه مضر آفتاب می‌توانند از آفتاب‌‌گیرهای خاصی که روی عینک نصب می‌شود، استفاده نمایند.
چه کسانی بیشتر به عینک آفتابی نیاز دارند؟
1- کسانی که تحت عمل کاتاراکت بدون کارگذاری لنز داخل چشمی و یا با کارگذاری انواع غیرجاذب UV قرار گرفته‌اند.
2- بیماران مبتلا به آب مروارید برای جلوگیری از پخش نور
3- کسانی که از داروهای حساس‌کننده به نور استفاده می‌نمایند.
4- کسانی که به تناسب شغل در معرض نور UV قرار دارند مانند جوشکاران، متخصصان الکترونیک، گرافیک و محققان در زمینه‌های مربوط.
5- کسانی که مدت زیادی از روز را در آفتاب می‌گذرانند.
6- مبتلایان به ناخنک و دژنرسانس ماکولا (بیماری سنی شبکیه)
7- کسانی که فعالیت‌هایی مانند اسکی روی برف،‌ حمام آفتاب گرفتن و کوهنوردی در ارتفاعات بسیار بالا و برفگیر دارند.
8- کسانی که از لامپ‌های آفتابی استفاده می‌نمایند.
9- کودکانی که ساعت‌های متمادی در محیط‌های آفتابی مشغول بازی می‌شوند.
به طور کلی نیز استفاده از عینک‌های آفتابی در تابستان و در موارد نور شدید آفتاب برای همه اشخاص مفید است.
اثر اشعه آفتاب روی بافت‌های بدن، جمع‌شونده (cumulative) است. یعنی اثری که اشعه روی بافت می‌گذارد باقی می‌مانده و اثر مواقع دیگر به آن اضافه می‌شوند. بنابراین تماس طولانی کودکان و جوانان با آفتاب می‌تواند اثر خود را در سنین متوسط و بالا ظاهر نماید.
میزان اشعه UV در ساعات وسط روز، بین 10 صبح تا 4 بعداز ظهر، از مواقع دیگر بیشتر است و کسانی که در این ساعات از روز در فضای آزاد به سر می‌برند بیشتر نیاز به استفاده از عینک آفتابی دارند. مشخصات کلی یک عینک آفتابی خوب را می توان به صورت زیر خلاصه نمود.
ویژگی‌های کلی عینک آفتابی مناسب
1- تیرگی عینک آفتابی باید به حدی باشد که شخص در نور آفتاب با آن راحت باشد و دچار حالت خیرگی نشود. یک دستور ساده برای فهمیدن مناسب تیرگی عینک این است که زمانی که در یک اتاق با نور معمولی با عینک به آینه نگاه می‌کنیم، چشم‌های خود را نبینیم. حداکثر موارد میزان عبور نور 15 درصد تا 25 درصد مناسب است، یعنی عینک باید 75 تا 85 درصد نور را جذب یا منعکس نماید. البته برای بعضی فعالیت‌ها مانند اسکی، کوهنوردی، پرواز در بالای ابرها و به سر بردن در سواحل آفتابی عینک‌های تیره‌تری لازم است. در این موارد بهتر است عینک حفاظ جانبی نیز داشته باشد.
2- وقتی عینک‌های آفتابی را در مقابل یک صفحه طرح‌دار تکان می‌دهیم نباید صفحه موج‌دار، تار و کج و معوج دیده شود.
3- عینک‌های آفتابی نباید تشخیص رنگ‌های اشیا و چراغ‌های راهنمایی را مختل نماید. رنگ خاکستری شیشه عینک از این نظر ارجح است.
4- شیشه‌ها باید نسبت به ضربه مقاوم باشند. پلی‌کربنات از همه موارد مقاوم‌تر است. سایر عینک‌ها نیز باید استانداردهای FDA را از نظر مقاوم بودن داشته باشند.
5- لازم است شیشه‌های عینک، جاذب اشعه UV باشند. استاندارد ANSI Z 80.3 مقرر می‌دارد که برای موارد عادی،حداکثر عبور اشعه UVB، پنج درصد و برای موارد خاصی که در بالا ذکر شد، یک درصد باشد. حداکثر عبور UVA برای موارد عادی باید به اندازه میزان عبور نورمریی و برای موارد خاص نصف میزان عبور نورمریی باشد.
6- قاب عینک‌های آفتابی باید بزرگ باشد تا محافظت کافی صورت گیرد. محافظ جانبی عینک نباید به نحوی باشد که دید کناری را مختل نماید.
نتیجه‌گیری
به طور کلی از بحث مفصل مطرح شده در بالا نتیجه‌ای که می‌توان گرفت این است که برای مصارف عادی در کشورمان،‌شیشه‌های پولاریزان رنگی که 75 تا 85 درصد ازنور را جذب می‌نماید و اشعه فرابنفش را نیز جذب نمایند، مناسب‌ترین شیشه‌های آفتابی می‌باشند. این شیشه‌ها را می‌توان به شکل عینک آفتابی جداگانه و یا فیلترهایی که روی عینک‌های طبی نصب می‌شود (on filters- clip)، استفاده نمود. در مواردی که شخص نیاز به عینک طبی ندارد و عینک‌های آفتابی جداگانه استفاده می‌شوند، بهتر است قاب عینک بزرگ باشد تا نور جانبی نیز کمتر به چشم برسد.


منبع: مؤلف: دکتر سید مهدی مدرس زاده